Pilot Olma Rehberi: Gökyüzünün Hakimiyetine Adım Atın 2025

Pilot Mesleği: Gökyüzünün Hakimiyetine Adım Atın

Gökyüzünde süzülen devasa makinelerin kumandası sizin elinizde olsun ister miydiniz? Pilotluk, sadece bir meslek değil, aynı zamanda büyük bir sorumluluk, disiplin ve tutku gerektiren prestijli bir kariyerdir. Havacılık sektörünün kalbinde yer alan pilotlar, yolcu ve yük taşımacılığının temel taşıdır. Bu rehber, 2025 yılı itibarıyla pilot olmak isteyenler için adım adım bir yol haritası sunmaktadır.

Pilotluk Mesleği Tanımı ve Genel Bakış

Pilot, hava taşıtlarını (uçak, helikopter, planör vb.) sevk ve idare eden kişidir. Ticari havayolu pilotları, yolcu ve kargo uçaklarını ulusal ve uluslararası rotalarda güvenli bir şekilde uçurmaktan sorumludur. Bu görev, karmaşık navigasyon sistemlerini kullanmayı, hava koşullarını analiz etmeyi, acil durum prosedürlerini uygulamayı ve mürettebatla etkili iletişim kurmayı gerektirir.

Pilotluk mesleği, yüksek düzeyde teknik bilgi, problem çözme yeteneği, hızlı karar verme becerisi ve stres yönetimi gibi özellikler gerektirir. Sürekli eğitim ve güncel kalma zorunluluğu, bu mesleğin dinamik yapısını oluşturur. Havacılık sektörü, küresel ekonominin önemli bir parçasıdır ve pilotlara olan talep, sürekli bir artış eğilimindedir.

Pilotluk Mesleğinin Temel Özellikleri:

• Sorumluluk: Uçuş güvenliği ve yolcu/kargo emniyeti en üst düzeydedir.
• Disiplin: Rutinler, prosedürler ve kurallara sıkı sıkıya bağlılık esastır.
• Teknik Bilgi: Uçak sistemleri, aerodinamik, meteoroloji gibi konularda derinlemesine bilgi gerektirir.
• Problem Çözme: Beklenmedik durumlarda hızlı ve etkili çözümler üretebilme yeteneği.
• İletişim: Mürettebat, hava trafik kontrol ve yer ekipleriyle net ve etkili iletişim.
• Seyahat: Genellikle uzun saatler ve farklı zaman dilimlerinde çalışma, sık seyahat etme.

Pilot Maaşları ve Kariyer Beklentileri (2025):

Pilot maaşları, deneyim seviyesi, havayolu şirketi, uçulan uçak tipi ve rotalara göre önemli ölçüde değişiklik göstermektedir. Yeni başlayan pilotlar (First Officer) genellikle 80.000 TL civarında bir başlangıç maaşı alırken, deneyimli Kaptan Pilotlar 150.000 TL ve üzerine kadar kazanabilmektedir. Bu rakamlar, döviz kurundaki dalgalanmalar ve havayolu şirketlerinin politikalarına göre güncellenmektedir.

Deneyim Seviyesi	Tahmini Aylık Maaş (TL)
Stajyer / İkinci Pilot (First Officer)	80.000 - 110.000
Kaptan Pilot (Deneyimli)	120.000 - 150.000+

Eğitim Gereksinimleri ve Pilotaj Okulları

Pilot olmak için ilk adım, gerekli eğitimleri tamamlamaktır. Türkiye'de pilotaj eğitimi veren hem devlet üniversiteleri bünyesindeki fakülteler hem de özel uçuş akademileri bulunmaktadır. Genel olarak, pilotaj eğitimi lisans düzeyindedir.

Lisans Derecesi:

Birçok havayolu şirketi, pilot adaylarından en az 4 yıllık bir lisans derecesine sahip olmalarını beklemektedir. Pilotaj bölümleri, havacılık ve uzay mühendisliği, havacılık yönetimi gibi alanlarla birlikte pilotluk becerilerini de kapsayan kapsamlı bir eğitim sunar. Bu eğitimler, teorik derslerin yanı sıra yoğun pratik uçuş eğitimlerini de içerir.

Pilotaj Bölümü İçeriği:

• Aerodinamik ve Uçak Sistemleri
• Meteoroloji ve Hava Durumu Analizi
• Navigasyon ve Uçuş Planlaması
• Uçuş Kanunları ve Hava Trafik Kontrolü
• İnsan Faktörleri ve Fizyoloji
• Acil Durum Prosedürleri
• Uçuş Simülatör Eğitimi
• Pratik Uçuş Dersleri

Özel Uçuş Akademileri:

Bazı adaylar, üniversite eğitimi yerine doğrudan özel uçuş akademilerine yönelmektedir. Bu akademiler, daha kısa sürede pilot lisansı alma imkanı sunar. Ancak, bu programların maliyetleri genellikle daha yüksektir ve havayolu şirketlerinin kabul kriterleri farklılık gösterebilir.

Başvuru Şartları:

Pilotaj bölümlerine ve uçuş akademilerine başvururken genellikle şu şartlar aranır:

• Belirli bir yaş sınırı (genellikle 17-18 yaşından itibaren)
• Lise veya dengi okul mezuniyeti
• Belirli bir akademik başarı ortalaması (TYT-AYT sınavlarında yeterli puan)
• Sağlık raporu (SHGM tarafından yetkilendirilmiş hastanelerden alınmış, pilotluğa elverişli olduğunu belirten rapor)
• Adli sicil kaydının temiz olması
• Boy ve kilo sınırları
• İngilizce dil yeterliliği (genellikle TOEFL, IELTS gibi sınavlardan belirli puanlar)

Gerekli Sertifikalar ve Lisanslar

Pilot olmak, sadece eğitim almakla bitmez. Gökyüzünde uçuş yapabilmek için Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM) tarafından yetkilendirilmiş çeşitli lisans ve sertifikalara sahip olmak zorunludur. Bu lisanslar, pilotun hangi tür hava aracını, hangi koşullarda ve hangi amaçla uçurabileceğini belirler.

Temel Lisanslar:

1. Hususi Pilot Lisansı (PPL - Private Pilot License): Ticari olmayan amaçlarla, yani kişisel seyahatler veya hobi olarak uçuş yapma hakkı veren ilk lisans türüdür. Bu lisans, ticari uçuşlar için yeterli değildir ancak pilotluk kariyerine başlamak için temeldir.
2. Ticarî Pilot Lisansı (CPL - Commercial Pilot License): Bu lisans, pilotun ticari amaçla, yani ücret karşılığında uçuş yapmasına olanak tanır. Kargo taşımacılığı, hava taksi hizmetleri gibi alanlarda çalışmak için gereklidir.
3. Havayolu Nakliye Pilotu Lisansı (ATPL - Airline Transport Pilot License): En üst düzey pilot lisansıdır. Büyük ticari havayolu şirketlerinde Kaptan Pilot olarak görev yapmak için bu lisansa sahip olmak gerekir. ATPL lisansı almak için belirli bir uçuş saati (genellikle 1500 saat) ve tecrübe şartı aranır.

Ek Sertifikalar ve Yetkinlikler:

• Aletli Uçuş Yetkisi (IR - Instrument Rating): Kötü hava koşullarında, görüş mesafesinin düşük olduğu durumlarda sadece aletlere dayanarak uçuş yapabilme yetkisidir. Ticari pilotluk için zorunludur.
• Çok Motor Yetkisi (MEP - Multi-Engine Piston): Birden fazla motora sahip uçakları uçurabilme yetkisidir.
• Tip İntibak Eğitimi (Type Rating): Belirli bir uçak modelini (örneğin Boeing 737, Airbus A320) uçurabilmek için alınan özel eğitim ve yetkilendirmedir. Havayolu şirketleri tarafından sağlanır.
• Mürettebat Kaynak Yönetimi (CRM - Crew Resource Management): Mürettebat arasındaki iletişimi, koordinasyonu ve karar verme süreçlerini optimize etmeye yönelik eğitimdir.
• Tehlikeli Madde Taşımacılığı (DG - Dangerous Goods): Kargo pilotları için tehlikeli maddelerin güvenli taşınması konusunda eğitim.

SHGM Süreci:

Tüm lisans ve sertifika başvuruları, eğitimler ve sınavlar SHGM tarafından yetkilendirilmiş kurumlar ve SHGM'nin kendisi tarafından denetlenir ve onaylanır. Sağlık raporları da SHGM tarafından belirlenen standartlara uygun olmalıdır.

Pratik Deneyim Kazanma Yolları ve Uçuş Saati

Pilotluk mesleğinin en kritik unsurlarından biri, kazanılan uçuş saatidir. Teorik bilginin yanı sıra, binlerce saatlik pratik uçuş deneyimi, pilotun güvenli ve yetkin bir şekilde görevini yapabilmesi için şarttır. Uçuş saatleri, lisans türlerine ve kariyer hedeflerine göre farklılık gösterir.

Uçuş Saati Gereksinimleri (Genel Bakış):

• PPL: Genellikle 40-50 saat arası temel uçuş eğitimi.
• CPL: PPL'den sonra ek 150-200 saat arası uçuş (toplamda yaklaşık 200-250 saat).
• ATPL: Kaptan Pilot olabilmek için genellikle 1500 saat uçuş. Bu saatin belirli bir kısmı PIC (Pilot-in-Command) olarak tamamlanmalıdır.

Deneyim Kazanma Yöntemleri:

1. Uçuş Okulları: En yaygın yöntem, pilotaj eğitimi veren okullarda lisans ve saat tamamlama programlarına katılmaktır. Bu okullarda eğitmen pilotlar eşliğinde uçuşlar gerçekleştirilir.
2. Kiralık Uçaklar: Lisans alındıktan sonra, belirli bir ücret karşılığında uçak kiralayarak kendi başınıza uçuş pratikleri yapabilir ve uçuş saatinizi artırabilirsiniz.
3. Uçuş Kulüpleri: Birçok şehirde bulunan uçuş kulüpleri, üyelerine uygun fiyatlarla uçak kiralama ve sosyal bir ortamda uçuş yapma imkanı sunar.
4. Yamaç Paraşütü, Planör Gibi Branşlar: Bu alanlarda edinilen temel uçuş deneyimi, bazı durumlarda pilotluk eğitimine başlarken avantaj sağlayabilir.
5. Havayolu Şirketlerinin Yetiştirme Programları: Bazı havayolları, belirli sayıda adayı kendi bünyelerinde yetiştirerek uçuş saatlerini tamamlama ve tip intibak eğitimi alma fırsatı sunar. Bu programlar oldukça rekabetçidir.

Uçuş Simülatörleri:

Modern pilot eğitiminde simülatörler büyük önem taşır. Gerçek uçaklarla aynı kokpit düzenine sahip olan bu simülatörler, acil durum senaryolarını güvenli bir ortamda pratik etme, karmaşık navigasyon tekniklerini öğrenme ve uçuş saatlerinin bir kısmını tamamlama imkanı sunar. Simülatör saatleri, toplam uçuş saati gereksiniminin belirli bir oranına kadar sayılabilmektedir.

Staj ve İş Deneyimi

Eğitim ve lisansların tamamlanmasının ardından, pilot adaylarının iş bulma ve kariyerlerini ilerletme aşaması başlar. Bu aşamada staj ve iş deneyimi kritik rol oynar.

Staj İmkanları:

• Havayolu Şirketleri: Büyük havayolu şirketleri, pilotaj öğrencilerine veya yeni mezun pilotlara yönelik staj programları sunabilir. Bu stajlar, havayolu operasyonlarını yakından tanıma, kokpit atmosferini deneyimleme ve deneyimli pilotlarla çalışma fırsatı verir.
• Kargo Şirketleri: Yolcu taşımacılığı yapan şirketler kadar kargo taşımacılığı yapan şirketler de stajyer pilotlar için önemli fırsatlar sunabilir.
• Hava Taksi ve Özel Jet Firmaları: Daha küçük ölçekli operasyonlar yürüten bu firmalar, farklı uçak tipleriyle deneyim kazanma imkanı sağlayabilir.
• Havacılık Bakım ve Teknik Birimleri: Doğrudan uçuş olmasa da, uçakların bakımı ve teknik işleyişi hakkında bilgi sahibi olmak, pilot adayları için faydalı olabilir.

İlk İş Deneyimi:

Genellikle ilk iş deneyimi, ticari pilot lisansı (CPL) ile uçuş okullarında eğitmenlik yaparak, hava taksi şirketlerinde veya küçük ölçekli kargo operasyonlarında başlar. Bu görevler, uçuş saatini artırmak ve daha fazla sorumluluk almak için bir basamak görevi görür.

Havayolu Şirketlerine Başvuru:

Yeterli uçuş saatini tamamladıktan ve gerekli lisanslara sahip olduktan sonra, havayolu şirketlerinin İkinci Pilot (First Officer) pozisyonları için başvurular yapılır. Başvuru süreçleri genellikle oldukça rekabetçidir ve birden fazla aşamadan oluşur.

İş Deneyiminin Önemi:

• Uçuş Saati Artışı: Kariyerin ilerlemesi için en temel gereklilik olan uçuş saatini artırır.
• Tecrübe Edinme: Farklı hava koşulları, rotalar ve uçak tipleriyle deneyim kazanılır.
• Sektör Bilgisi: Havacılık sektörünün işleyişi, operasyonel süreçler hakkında derinlemesine bilgi sahibi olunur.
• Ağ Oluşturma: Sektördeki diğer profesyonellerle bağlantı kurma fırsatı doğar.

Başvuru Süreçleri ve Mülakatlar

Pilotluk mesleği için başvurular, özellikle havayolu şirketlerine yönelik olduğunda, oldukça kapsamlı ve zorlu süreçlerden oluşur. Bu süreçler, adayın teknik bilgisini, yeteneklerini, psikolojik durumunu ve şirkete uygunluğunu değerlendirmek üzere tasarlanmıştır.

Başvuru Aşamaları:

1. Online Başvuru: Şirketlerin kariyer sayfaları üzerinden CV ve gerekli belgelerle online başvuru yapılır.
2. Online Testler: Adayların genel yeteneklerini, sayısal becerilerini, İngilizce dil seviyelerini ve havacılığa yatkınlıklarını ölçen online testler uygulanır.
3. Uçuş Simülatör Değerlendirmesi: Adayların simülatör ortamında temel uçuş becerileri, karar verme yetenekleri ve stres yönetimi test edilir.
4. Grup Çalışması ve Liderlik Değerlendirmesi: Adayların takım çalışmasına yatkınlığı, iletişim becerileri ve liderlik potansiyelleri gözlemlenir.
5. Psikolojik Değerlendirme: Pilotluğun gerektirdiği psikolojik sağlamlık, stres toleransı ve kişilik özellikleri değerlendirilir.
6. Mülakatlar: Teknik mülakatlar (uçak sistemleri, aerodinamik, navigasyon vb.) ve davranışsal mülakatlar (geçmiş deneyimler, problem çözme yaklaşımları vb.) yapılır.
7. Sağlık Kontrolleri: SHGM tarafından yetkilendirilmiş hastanelerde detaylı sağlık muayeneleri gerçekleştirilir.

Mülakatlarda Dikkat Edilmesi Gerekenler:

• Hazırlık: Başvurulan şirketin değerlerini, filosunu, uçuş ağını ve güncel haberlerini araştırın.
• Teknik Bilgi: Temel havacılık prensipleri, meteoroloji, navigasyon konularına hakim olun.
• İletişim Becerileri: Kendinizi net ve anlaşılır bir şekilde ifade edin.
• Problem Çözme: Örnek olaylara nasıl yaklaştığınızı ve çözüm önerilerinizi açıklayın.
• Stres Yönetimi: Zor durumlarla nasıl başa çıktığınızı gösterin.
• Motivasyon: Neden pilot olmak istediğinizi ve bu şirkette neden çalışmak istediğinizi güçlü bir şekilde ifade edin.
• Dış Görünüm: Profesyonel ve bakımlı bir görünüm önemlidir.

Referanslar:

Başvuru sürecinde, önceki eğitmenlerinizden, işverenlerinizden veya sizi iyi tanıyan profesyonellerden referans mektupları veya bilgileri istenebilir.

Kariyer Basamakları

Pilotluk kariyeri, belirli bir yol haritası izleyerek ilerleyen bir süreçtir. Başlangıç seviyesinden en üst düzey pozisyonlara kadar uzanan bu basamaklar, tecrübe, eğitim ve başarıya dayanır.

1. İkinci Pilot (First Officer / Co-pilot):

Kariyerin başlangıç noktasıdır. Kaptan Pilotun yanında oturarak uçuş operasyonlarına katılır. Temel görevleri, Kaptan Pilotun talimatlarını yerine getirmek, uçuş sistemlerini izlemek, navigasyon ve iletişim görevlerini yürütmektir. Bu aşamada uçuş saati artırılır ve deneyim kazanılır.

2. Kaptan Pilot (Captain):

Yeterli uçuş saati ve tecrübe kazanıldıktan sonra, İkinci Pilot, Kaptan Pilotluğa terfi eder. Kaptan Pilot, uçuşun tüm sorumluluğunu taşır. Uçuş planlaması, hava durumu analizi, mürettebat yönetimi, acil durum kararları gibi konularda nihai karar verici konumundadır.

3. Tip İntibak Eğitmeni (Type Rating Instructor - TRI):

Belirli bir uçak tipinde uzmanlaşmış ve eğitmenlik sertifikasına sahip Kaptan Pilotlar, yeni pilotlara o uçak tipinde eğitim verebilir.

4. Simülatör Eğitmeni (Simulator Instructor):

Uçuş simülatörlerinde pilotlara eğitim veren uzmanlardır. Gerçek uçuş koşullarını simüle ederek pilotların becerilerini geliştirmelerine yardımcı olurlar.

5. Uçuş Okulu Eğitmeni (Flight Instructor):

Pilotaj eğitimi veren okullarda, öğrencilere temel uçuş becerilerini öğreten pilotlardır.

6. Filo Yöneticisi / Operasyon Müdürü:

Daha üst düzey yönetim pozisyonlarıdır. Havayolu şirketlerinin operasyonel süreçlerini, uçuş planlamasını ve filo yönetimini organize ederler.

7. Denetçi Pilot (Line Training Captain / Check Pilot):

Kaptan Pilotların performansını denetleyen, standartlara uygun uçuş yaptıklarından emin olan ve gerekli eğitimleri veren pilotlardır.

8. Havacılık Yetkilisi / Danışmanı:

Sivil havacılık otoritelerinde veya havacılıkla ilgili kuruluşlarda danışmanlık veya denetim görevleri üstlenebilirler.

Kariyer İlerlemesinde Etkili Faktörler:

• Kazanılan uçuş saati
• Eğitim ve sertifikalar
• Performans ve başarı geçmişi
• Şirket içi değerlendirmeler
• Ek eğitimler ve uzmanlıklar

Gerekli Beceriler ve Yetkinlikler

Pilotluk, sadece teknik bilgi ve uçuş becerisi gerektiren bir meslek değildir. Aynı zamanda belirli kişisel özellikler, yetkinlikler ve sosyal beceriler de başarı için hayati önem taşır.

Teknik Beceriler:

• Uçak Sistemleri Bilgisi: Motorlar, aviyonik sistemler, hidrolik ve elektrik sistemleri hakkında detaylı bilgi.
• Navigasyon: GPS, VOR, NDB gibi navigasyon araçlarını etkin kullanma ve uçuş planlama becerisi.
• Meteoroloji: Hava durumu raporlarını anlama, yorumlama ve uçuş planlamasına entegre etme yeteneği.
• Uçuş Kontrolü: Uçağı her türlü hava koşulunda ve manevrada hassas bir şekilde kontrol edebilme.
• Acil Durum Prosedürleri: Yangın, motor arızası, basınç kaybı gibi acil durumlarda doğru ve hızlı tepki verebilme.

Bilişsel ve Psikolojik Yetkinlikler:

• Karar Verme: Hızlı, mantıklı ve etkili kararlar alabilme, özellikle baskı altında.
• Problem Çözme: Beklenmedik durumlarda analitik düşünerek çözümler üretebilme.
• Durumsal Farkındalık: Uçuşun her anındaki çevresel faktörlerin, sistemlerin ve mürettebatın durumunun farkında olma.
• Stres Yönetimi: Yüksek stresli durumlarda sakin kalabilme ve görevini aksatmadan yerine getirebilme.
• Dikkat ve Konsantrasyon: Uzun süreli dikkat gerektiren görevlerde odaklanabilme.
• Hafıza: Uçuş prosedürlerini, acil durum talimatlarını ve navigasyon bilgilerini hatırlama.

Sosyal ve İletişim Becerileri:

• İletişim: Hava trafik kontrolörleri, diğer mürettebat üyeleri ve yolcularla net, açık ve etkili iletişim kurma.
• Takım Çalışması: Mürettebatla uyumlu bir şekilde çalışma, birbirine destek olma.
• Liderlik: Kaptan Pilot pozisyonunda mürettebatı motive etme ve yönetme becerisi.
• Uyum Sağlama: Farklı kültürlere, zaman dilimlerine ve çalışma ortamlarına uyum sağlama.

Diğer Önemli Özellikler:

• Disiplin ve Sorumluluk Bilinci: Kurallara uyma ve görev bilinci.
• Fiziksel ve Zihinsel Sağlık: Pilotluğun gerektirdiği yüksek sağlık standartlarını koruma.
• Öğrenmeye Açıklık: Havacılık teknolojileri ve prosedürleri sürekli değiştiği için sürekli öğrenme isteği.

Sık Sorulan Sorular (SSS)

Pilot olmak için yaş sınırı nedir?

Genellikle pilotaj eğitimine başlamak için en az 17-18 yaşını doldurmuş olmak gerekir. Lisans almak için ise genellikle 18 yaşını doldurmuş olmak şartı aranır. Kaptan Pilot olmak için ise belirli bir tecrübe süresi gereklidir.

Pilotluk eğitimi ne kadar sürer?

Eğitim süresi, seçilen programa göre değişiklik gösterir. Lisans düzeyindeki pilotaj bölümleri genellikle 4 yıl sürerken, özel uçuş akademilerinde CPL ve IR gibi lisansları almak 1-2 yıl sürebilir. ATPL lisansı için ise binlerce saat uçuş deneyimi gereklidir.

Pilot olmak için boy ve kilo sınırı var mı?

Evet, Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM) tarafından belirlenen boy ve kilo sınırları bulunmaktadır. Bu sınırlar, kokpitin ergonomisi ve acil durum tahliyesi gibi faktörler göz önünde bulundurularak belirlenir. Genel olarak erkekler için 1.65-1.90 metre, kadınlar için ise 1.60-1.80 metre civarında boy sınırları olabilir. Kilo ise boya orantılı olmalıdır.

Pilotların sağlık durumları nasıl kontrol edilir?

Pilotların sağlık durumları, SHGM tarafından yetkilendirilmiş hastaneler tarafından düzenli olarak kontrol edilir. Bu kontrollerde görme, işitme, kalp sağlığı, nörolojik durum gibi birçok faktör değerlendirilir. Pilot olabilmek için Class 1 sağlık sertifikasına sahip olmak zorunludur.

Pilotluk mesleği tehlikeli mi?

Pilotluk, yüksek güvenlik standartları ve sıkı prosedürlerle yönetilen bir meslektir. Teknolojinin gelişmesi ve eğitimlerin kalitesinin artmasıyla birlikte uçuş güvenliği son derece yüksektir. Ancak her meslekte olduğu gibi, pilotlukta da riskler mevcuttur ve bu riskler, eğitimler ve prosedürlerle minimize edilmeye çalışılır.

Pilotlar ne kadar uçuş saati yapar?

Uçuş saati, pilotun lisansına ve çalıştığı şirkete göre değişir. Bir ticari havayolu pilotu, ayda ortalama 70-90 saat uçuş yapabilir. Yıllık olarak bu rakam 800-1000 saate ulaşabilir. Kaptan Pilotlar, daha fazla sorumluluk aldıkları için genellikle daha fazla uçuş saati tamamlarlar.

Pilot olmak için İngilizce bilmek şart mı?

Evet, pilot olmak için ileri düzeyde İngilizce bilmek şarttır. Havacılık terminolojisi İngilizce'dir ve uluslararası uçuşlarda iletişim dili İngilizce'dir. SHGM tarafından belirlenen ICAO Dil Yeterlilik Sınavı'ndan belirli bir seviyede puan almak gereklidir.

Pilotların çalışma saatleri esnek mi?

Pilotların çalışma saatleri genellikle esnek değildir ve vardiyalı bir düzene tabidir. Gece uçuşları, uzun mesafeli uçuşlar ve farklı zaman dilimlerinde çalışma gibi durumlar söz konusudur. Uçuş programları, yorgunluk ve dinlenme sürelerini düzenleyen uluslararası kurallara göre belirlenir.