Ziraat Mühendisliği: Kapsamlı Rehber 2025

Ziraat Mühendisliği Bölümü Nedir?

Ziraat Mühendisliği, tarımsal üretimi artırmak, verimliliği yükseltmek, gıda güvenliğini sağlamak ve tarım sektörünü modernleştirmek amacıyla bilimsel ve teknolojik bilgileri kullanan disiplinlerarası bir mühendislik dalıdır. Temelde, bitkisel ve hayvansal üretimin her aşamasını kapsayan, topraktan sofraya uzanan geniş bir yelpazede çözümler üretir. Bu bölüm, tarımın ekolojik, ekonomik ve sosyal boyutlarını bir araya getirerek sürdürülebilir tarım uygulamalarını geliştirmeyi hedefler. Günümüzde artan dünya nüfusu ve iklim değişikliği gibi küresel sorunlar karşısında Ziraat Mühendisliği'nin önemi her geçen gün daha da artmaktadır.

Ziraat Mühendisliği'nin Alt Dalları

Ziraat Mühendisliği, kendi içinde farklı uzmanlık alanlarına ayrılır. Bu alt dallar, tarımın çeşitli yönlerine odaklanarak mühendislerin belirli alanlarda derinlemesine bilgi sahibi olmasını sağlar:

• Bitkisel Üretim: Tahıllar, sebzeler, meyveler, süs bitkileri gibi bitkisel ürünlerin yetiştirilmesi, ıslahı, hastalık ve zararlılarla mücadele konularını ele alır.
• Hayvansal Üretim: Sığır, koyun, keçi, kümes hayvanları gibi çiftlik hayvanlarının yetiştirilmesi, beslenmesi, sağlığı ve verimliliğini optimize etmeye odaklanır.
• Tarım Ekonomisi: Tarımsal işletmelerin yönetimi, pazarlaması, tarım politikaları ve kırsal kalkınma gibi ekonomik ve yönetsel konularla ilgilenir.
• Tarım Makinaları: Tarımsal faaliyetlerde kullanılan makine ve ekipmanların tasarımı, geliştirilmesi ve bakımı üzerine çalışır.
• Toprak Bilimi ve Bitki Besleme: Toprağın yapısını, verimliliğini ve bitki besin maddelerini inceler, toprak analizi ve gübreleme stratejileri geliştirir.
• Tarım Alet ve Makinaları: Tarımsal mekanizasyonun mühendislik prensiplerini ele alır.
• Bahçe Bitkileri: Meyve, sebze, bağcılık, süs bitkileri ve seracılık gibi özel bitkisel üretim alanlarına odaklanır.
• Tarımsal Yapılar ve Sulama: Tarımsal binaların (depolar, ahırlar vb.) tasarımı ve sulama sistemlerinin planlanması ve uygulanması konularını kapsar.
• Bitki Koruma: Bitkilerin hastalıklardan ve zararlılardan korunması için entegre mücadele yöntemleri geliştirir.
• Tarım Gıda Bilimi ve Teknolojileri: Üretilen tarım ürünlerinin işlenmesi, depolanması ve kalitesinin korunması üzerine çalışır. (Bu alan genellikle Gıda Mühendisliği ile kesişir.)
• Peyzaj Mimarlığı: Kentsel ve kırsal alanların tasarlanması, planlanması ve yönetilmesiyle ilgilenir. (Bu alan da mühendislik kapsamındadır.)

Ziraat Mühendisliği Kimler İçin Uygun?

Ziraat Mühendisliği bölümü, belirli ilgi alanlarına ve kişilik özelliklerine sahip öğrenciler için ideal bir seçenektir. Eğer aşağıdaki özelliklere sahipseniz, bu bölüm sizin için doğru tercih olabilir:

• Doğa ve Çevre Sevgisi: Toprak, bitkiler, hayvanlar ve doğal ekosistemlere ilgi duyanlar.
• Bilim ve Teknolojiye İlgi: Biyoloji, kimya, fizik gibi temel bilimlerin yanı sıra mühendislik prensiplerine meraklı olanlar.
• Problem Çözme Yeteneği: Tarımsal üretimde karşılaşılan sorunlara yenilikçi çözümler üretebilenler.
• Analitik Düşünme Becerisi: Verileri analiz ederek sonuçlar çıkarabilen ve stratejiler geliştirebilenler.
• Sorumluluk Sahibi ve Detay Odaklı: Üretim süreçlerini titizlikle takip edebilen ve kalite standartlarını koruyabilenler.
• Ekip Çalışmasına Yatkınlık: Tarım projelerinde farklı disiplinlerden insanlarla uyum içinde çalışabilenler.
• Sürekli Öğrenme İsteği: Tarım teknolojileri ve bilimsel gelişmelerin hızla değiştiği bu alanda kendini sürekli güncelleyebilenler.
• Tarım Sektörüne Katkı Sağlama Arzusu: Gıda güvenliği, kırsal kalkınma ve sürdürülebilirlik gibi konularda fark yaratmak isteyenler.

Eğitim Müfredatı ve Temel Dersler

Ziraat Mühendisliği eğitimi, teorik bilgiyi pratik uygulamalarla birleştiren kapsamlı bir müfredata sahiptir. Eğitim süresi genellikle 4 yıldır ve öğrencilere tarımın temel prensiplerinden ileri düzey uzmanlık alanlarına kadar geniş bir bilgi yelpazesi sunulur. Müfredat, üniversiteden üniversiteye ve seçilen uzmanlık alanına göre farklılık gösterebilir.

Temel Dersler

İlk yıllarda genellikle temel bilimler ve mühendislik prensipleri üzerine dersler verilir. İlerleyen yıllarda ise uzmanlık alanına yönelik daha spesifik konular işlenir.

1. ve 2. Yıl Dersleri (Genel Bilimler ve Temel Ziraat):

• Genel Botanik
• Genel Zooloji
• Genel Kimya
• Fizik
• Matematik (Analitik Geometri, Diferansiyel ve İntegral Hesap)
• Biyoloji
• Genetik
• Ekoloji
• Genel Tarım Bilimi
• Toprak Bilimi Temelleri
• Bitki Fizyolojisi
• Tarım Ekonomisi Temelleri
• İstatistik
• Bilgisayar Programlama

3. ve 4. Yıl Dersleri (Uzmanlık Alanına Yönelik):

Bu dersler, seçilen anabilim dalına göre değişiklik gösterir. Örnekler:

• Bitkisel Üretim: Tarla Bitkileri, Bahçe Bitkileri, Bitki Islahı, Tarla Bitkileri Hastalık ve Zararlıları, Meyve Yetiştirme, Sebze Yetiştirme, Süs Bitkileri Yetiştirme, Sera Yönetimi, Tarımsal Biyoteknoloji.
• Hayvansal Üretim: Hayvan Yetiştirme, Hayvan Besleme, Hayvan Genetiği, Hayvan Fizyolojisi, Kümes Hayvanları Yetiştiriciliği, Sığır Yetiştiriciliği, Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliği, Su Ürünleri Yetiştiriciliği.
• Tarım Ekonomisi: Tarımsal Pazarlama, Tarım Politikaları, Kırsal Kalkınma, Tarımsal İşletmecilik, Tarımsal Finansman.
• Tarım Makinaları: Tarım Makinaları Bilgisi, Toprak İşleme Makinaları, Hasat Makinaları, Sulama Makinaları, Tarımsal Mekanizasyon.
• Toprak Bilimi ve Bitki Besleme: Toprak Kimyası, Toprak Biyolojisi, Toprak Verimliliği, Bitki Besleme, Gübreler ve Gübreleme, Toprak Analizleri.
• Bitki Koruma: Genel Bitki Hastalıkları, Genel Zararlılar, Fungisidler, Herbisidler, Entegre Zararlı Yönetimi, Tarımsal Biyolojik Mücadele.
• Tarımsal Yapılar ve Sulama: Sulama ve Drenaj, Tarımsal Yapılar, Sulama Sistemleri Tasarımı, Su Kaynakları Yönetimi.

Laboratuvar Çalışmaları ve Uygulamalar

Ziraat Mühendisliği eğitiminin önemli bir parçası da laboratuvar çalışmaları ve saha uygulamalarıdır. Bu çalışmalar, öğrencilerin teorik bilgilerini pekiştirmelerini ve pratik beceriler kazanmalarını sağlar.

• Toprak Analizi Laboratuvarları: Toprak örneklerinin fiziksel ve kimyasal analizleri.
• Bitki Analizi Laboratuvarları: Bitki dokularının besin madde içeriklerinin belirlenmesi.
• Fidanlık ve Sera Uygulamaları: Çeşitli bitkilerin yetiştirilmesi, bakımı ve çoğaltılması.
• Hayvan Barınakları ve Çiftlik Ziyaretleri: Hayvanların bakımı, beslenmesi ve sağlık kontrolleri.
• Tarla Denemeleri: Farklı gübreleme, sulama ve ilaçlama yöntemlerinin etkilerinin gözlemlenmesi.
• Makine Kullanım Atölyeleri: Tarım makinalarının tanıtımı ve temel kullanımları.
• Gıda İşleme ve Kalite Kontrol Laboratuvarları: Ürünlerin işlenmesi ve kalitesinin değerlendirilmesi.
• Peyzaj Tasarım Uygulamaları: Alan planlaması ve bitkilendirme çalışmaları.

Gerekli Beceriler

Başarılı bir Ziraat Mühendisi olmak için sahip olunması gereken bazı temel beceriler bulunmaktadır. Bu beceriler hem akademik başarı hem de profesyonel hayatta kariyer gelişimini destekler.

Beceriler	Açıklama
Bilimsel ve Teknik Bilgi	Biyoloji, kimya, fizik, matematik gibi temel bilimlere hakimiyet ve tarımsal üretim süreçlerine dair derinlemesine bilgi birikimi.
Problem Çözme ve Analitik Düşünme	Tarımsal sorunları teşhis edebilme, verileri analiz ederek kök nedenleri bulabilme ve etkili çözümler üretebilme yeteneği.
Teknoloji Kullanımı	Modern tarım teknolojilerini (GPS, drone, sensörler, otomasyon sistemleri, yazılımlar) etkin bir şekilde kullanabilme becerisi.
İletişim ve Sunum Becerileri	Teknik bilgileri farklı paydaşlara (çiftçiler, yöneticiler, tüketiciler) anlaşılır bir dille aktarabilme, rapor yazma ve sunum yapabilme.
Planlama ve Organizasyon	Tarımsal projeleri, üretim süreçlerini ve kaynakları etkin bir şekilde planlama ve yönetme yeteneği.
Gözlem ve Dikkat	Bitki ve hayvan sağlığını, çevresel faktörleri dikkatle gözlemleyerek potansiyel sorunları erken tespit edebilme.
Adaptasyon ve Esneklik	Değişen hava koşulları, pazar talepleri ve teknolojik gelişmelere hızla uyum sağlayabilme.
Sürdürülebilirlik Bilinci	Çevresel etkileri minimize eden, kaynakları verimli kullanan ve uzun vadeli tarımsal sürdürülebilirliği gözeten yaklaşımlar geliştirme.

Staj ve Projeler

Ziraat Mühendisliği eğitiminde staj ve proje çalışmaları, öğrencilerin teorik bilgilerini pratiğe dökerek sektöre hazırlanmalarını sağlayan kritik unsurlardır. Bu süreçler, hem öğrencilerin kendilerini geliştirmeleri hem de mezuniyet sonrası kariyer hedeflerini netleştirmeleri açısından büyük önem taşır.

Staj Fırsatları

Öğrenciler, eğitimleri süresince zorunlu veya isteğe bağlı stajlar yaparak farklı tarımsal işletmelerde, araştırma enstitülerinde, kamu kurumlarında veya özel sektör firmalarında deneyim kazanırlar. Stajlar genellikle yaz dönemlerinde yapılır ve öğrencilerin:

• Tarımsal üretim süreçlerini yerinde gözlemlemeleri.
• Mühendislik uygulamalarını öğrenmeleri.
• Sektördeki profesyonellerle iletişim kurmaları.
• İş hayatının dinamiklerini anlamaları.
• Mezuniyet sonrası çalışmak isteyebilecekleri alanları belirlemeleri.

Yaygın staj alanları arasında; tarım işletmeleri, fide ve fidan üretim tesisleri, yem fabrikaları, gübre üretim şirketleri, tarım ilacı firmaları, tarım danışmanlık şirketleri, Tarım ve Orman Bakanlığı'na bağlı il müdürlükleri ve araştırma enstitüleri bulunur.

Bitirme Projeleri

Ziraat Mühendisliği bölümlerinde dördüncü sınıf öğrencileri, kendi ilgi alanlarına veya seçtikleri uzmanlık dalına yönelik bir bitirme projesi tamamlarlar. Bu projeler, öğrencilerin bağımsız araştırma yapma, problem çözme ve mühendislik becerilerini uygulama yeteneklerini sergilemelerini sağlar. Projeler şunları içerebilir:

• Belirli bir bitkinin verimliliğini artırmaya yönelik çalışmalar.
• Yeni bir tarımsal makine veya ekipman tasarımı.
• Sürdürülebilir tarım uygulamalarının modellenmesi.
• Bir tarımsal işletmenin ekonomik analizinin yapılması.
• Bitki hastalıkları veya zararlılarına karşı yeni mücadele yöntemlerinin araştırılması.
• Hayvan besleme rasyonlarının optimizasyonu.
• Sulama sistemlerinin verimliliğinin artırılmasına yönelik çalışmalar.

Bitirme projeleri, öğrencilerin akademik bilgilerini gerçek dünya problemlerine uygulama becerilerini geliştirmelerine yardımcı olur ve mezuniyet sonrası iş başvurularında önemli bir referans oluşturur.

Dikey ve Yatay Geçişler

Ziraat Mühendisliği bölümüne ve bölümden diğer alanlara geçişler, öğrencilerin eğitimlerini şekillendirmelerine olanak tanır. Hem dikey hem de yatay geçiş imkanları mevcuttur.

Dikey Geçiş Sınavı (DGS) ile Geçiş

Ön lisans mezunları, DGS ile Ziraat Mühendisliği lisans programlarına geçiş yapabilirler. Bu geçiş için uygun ön lisans programları şunlardır:

• Bahçe Tarımı
• Bitki Koruma
• Tarımsal Biyoteknoloji
• Tarımsal Mekanizasyon
• Tarla Bitkileri
• Tarımsal Üretim ve Pazarlama
• Endüstri Bitkileri
• Bağcılık ve Budama
• Meyve ve Sebze Yetiştiriciliği
• Süs Bitkileri Yetiştiriciliği
• Organik Tarım
• Tarımsal Genetik Mühendisliği
• Tarımsal Yapılar ve Sulama
• Hayvansal Üretim
• Su Ürünleri
• Zootekni
• Gıda Teknolojisi
• Gıda Kalite Kontrolü ve Analizi

DGS puanı ve kontenjanlar doğrultusunda yerleştirme yapılır. Geçiş yapan öğrencilerin bazı derslerden muafiyet hakkı olabilir.

Yatay Geçiş

Lisans eğitimine devam eden öğrenciler, belirli başarı şartlarını yerine getirdikleri takdirde, kendi üniversiteleri içinde veya başka üniversitelerdeki Ziraat Mühendisliği bölümlerine yatay geçiş yapabilirler. Yatay geçişler, öğrencinin akademik başarısı ve üniversitelerin belirlediği kontenjanlar doğrultusunda gerçekleşir.

Lisansüstü Eğitim İmkanları

Ziraat Mühendisliği lisans mezunları, kariyerlerini ilerletmek ve belirli alanlarda uzmanlaşmak için yüksek lisans ve doktora programlarına başvurabilirler. Lisansüstü eğitimler, araştırma, akademik kariyer veya daha üst düzey mühendislik pozisyonları için önemli bir adımdır. Yüksek lisans ve doktora yapılabilecek alanlar arasında;

• Bitkisel Üretim Teknolojileri
• Tarım Ekonomisi ve İşletmeciliği
• Hayvansal Üretim Teknolojileri
• Tarımsal Yapılar ve Sulama
• Bitki Koruma
• Toprak Bilimi ve Bitki Besleme
• Tarımsal Mekanizasyon
• Tarımsal Biyoteknoloji
• Gıda Bilimi ve Teknolojileri
• Peyzaj Mimarlığı

Mezuniyet Sonrası İş Alanları ve Pozisyonlar

Ziraat Mühendisliği mezunları, geniş bir iş ağına sahiptir. Tarım sektörü, gıda endüstrisi, kamu kurumları ve özel sektörde çeşitli pozisyonlarda çalışma imkanları bulurlar. 2025 itibarıyla sektördeki gelişimler ve teknolojik yenilikler, iş olanaklarını daha da çeşitlendirmektedir.

İş Alanları

• Tarımsal Üretim İşletmeleri: Çiftlikler, seralar, meyve bahçeleri, bağlar, fidanlıklar.
• Gıda Sanayi: Gıda işleme fabrikaları, yem fabrikaları, unlu mamuller, süt ürünleri, et ürünleri üretimi yapan firmalar.
• Tarım Makineleri ve Ekipmanları Üreticileri: Tasarım, üretim, satış ve servis departmanları.
• Tohumculuk ve Fidecilik Şirketleri: Üretim, ıslah ve pazarlama departmanları.
• Gübre ve Tarım İlacı Firmaları: Ar-Ge, üretim, saha uygulamaları ve satış.
• Tarım Danışmanlık Şirketleri: Çiftçilere yönelik teknik destek ve danışmanlık hizmetleri.
• Kamu Kurumları: Tarım ve Orman Bakanlığı, belediyeler, il müdürlükleri, araştırma enstitüleri.
• Bankacılık ve Finans Sektörü: Tarımsal kredilendirme ve yatırım birimleri.
• Peyzaj ve Çevre Düzenleme Şirketleri: Kentsel ve kırsal alanların planlanması ve uygulanması.
• Eğitim ve Araştırma Kurumları: Üniversiteler ve meslek yüksekokulları.
• Lojistik ve Tedarik Zinciri Yönetimi: Tarımsal ürünlerin taşınması ve depolanması.
• Teknoloji Şirketleri: Tarımsal teknolojiler (tarım dronları, sensörler, yazılımlar) geliştiren firmalar.

Pozisyonlar

• Ziraat Mühendisi (Genel)
• Üretim Mühendisi
• Bitki Koruma Mühendisi
• Tarım Danışmanı
• Tarımsal İşletme Yöneticisi
• Kalite Kontrol Mühendisi
• Ar-Ge Mühendisi
• Saha Uygulama Mühendisi
• Tarımsal Mekanizasyon Mühendisi
• Sulama Sistemleri Mühendisi
• Hayvan Besleme Uzmanı
• Bitki Islah Uzmanı
• Tarımsal Pazarlama Uzmanı
• Peyzaj Mimarı (Bu alanda lisans yapanlar)
• Araştırma Görevlisi

Sektörel ve Maaş Görünümü

Ziraat Mühendisliği mezunlarının maaşları, deneyimlerine, çalıştıkları sektöre, şirketin büyüklüğüne, pozisyonlarına ve bulundukları coğrafyaya göre değişiklik gösterir. 2025 itibarıyla genel bir görünüm şöyledir:

• Yeni Mezunlar: Genellikle asgari ücretin biraz üzerinde veya başlangıç seviyesi maaşlarla işe başlarlar. Bu rakam ortalama 18.000 TL ile 25.000 TL arasında değişebilir.
• Deneyimli Mühendisler: 3-5 yıl deneyime sahip mühendisler, uzmanlık alanlarına ve sorumluluklarına bağlı olarak 25.000 TL ile 40.000 TL arasında maaş alabilirler.
• Uzman ve Yöneticiler: Daha fazla deneyime, uzmanlığa ve yönetim sorumluluğuna sahip mühendislerin maaşları 40.000 TL'nin üzerine çıkabilir, hatta 60.000 TL ve üzeri rakamlara ulaşabilir.

Sektörel Görünüm: Tarım sektörü, Türkiye ekonomisinin temel taşlarından biridir ve her zaman önemini koruyacaktır. Gıda güvenliği, sürdürülebilirlik, organik tarım, dikey tarım ve tarımsal teknolojiler gibi alanlardaki gelişmeler, Ziraat Mühendisleri için yeni ve heyecan verici kariyer fırsatları yaratmaktadır. Özellikle teknoloji odaklı tarım (AgriTech) alanındaki yatırımlar ve bu alanda uzmanlaşan mühendislere olan talep artmaktadır.

Yurtiçi ve Yurtdışı Fırsatlar

Ziraat Mühendisliği, küresel bir disiplin olması nedeniyle hem yurtiçinde hem de yurtdışında çeşitli kariyer fırsatları sunar.

Yurtiçi Fırsatlar

Türkiye'de tarım sektörü oldukça geniştir. Büyük ölçekli tarım işletmeleri, gıda sanayi devleri, tohumculuk ve gübre firmaları, tarım danışmanlık şirketleri ve kamu kurumları, Ziraat Mühendisleri için istihdam olanakları sağlar. Özellikle gelişmekte olan tarımsal teknoloji firmaları ve organik tarım işletmeleri, nitelikli mühendislere olan talebi artırmaktadır.

Yurtdışı Fırsatlar

Ziraat Mühendisliği mezunları, uluslararası platformlarda da çalışma imkanına sahiptir. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), uluslararası tarım araştırma merkezleri, büyük tarım şirketlerinin yurtdışı şubeleri ve gelişmiş tarım ülkelerindeki (Hollanda, Almanya, ABD, Kanada, Avustralya vb.) tarımsal işletmeler, Ziraat Mühendisleri için cazip kariyer seçenekleri sunar. Yurtdışında çalışabilmek için genellikle ilgili ülkenin dilini bilmek, ek sertifikalara sahip olmak ve uluslararası kabul görmüş standartlara uyum sağlamak gerekebilir. Yüksek lisans ve doktora eğitimini yurtdışında tamamlamak, bu alanda uluslararası kariyer yapma şansını önemli ölçüde artırır.

Sıkça Sorulan Sorular (SSS)

Ziraat Mühendisliği okumak zor mu?

Her mühendislik dalı gibi Ziraat Mühendisliği de matematik, fen bilimleri ve analitik düşünme gerektirir. Ancak doğaya, tarıma ve bilime ilgi duyan öğrenciler için zorluklar aşılabilir ve keyifli bir öğrenme süreci yaşanabilir.

Ziraat Mühendisi hangi alanlarda çalışabilir?

Ziraat Mühendisleri, bitkisel ve hayvansal üretim, tarım ekonomisi, tarım teknolojileri, gıda sanayi, peyzaj mimarlığı, çevre danışmanlığı gibi çok çeşitli alanlarda çalışabilirler.

Ziraat Mühendisliği mezunları çiftçi olabilir mi?

Evet, Ziraat Mühendisliği mezunları kendi işletmelerini kurarak veya mevcut çiftlikleri yöneterek çiftçilik yapabilirler. Sahip oldukları bilimsel ve teknik bilgi, modern ve verimli tarım uygulamaları geliştirmelerine olanak tanır.

Ziraat Mühendisliği ile Gıda Mühendisliği arasındaki fark nedir?

Ziraat Mühendisliği daha çok tarımsal üretimin kendisiyle ilgilenirken (bitki ve hayvan yetiştirme, toprak yönetimi), Gıda Mühendisliği ise üretilen tarım ürünlerinin işlenmesi, gıda güvenliği, kalitesi ve paketlenmesi gibi konulara odaklanır. Ancak bu iki alan arasında önemli kesişimler bulunmaktadır.

Maaş beklentisi ne kadar?

Yeni mezun maaşları genellikle 18.000 TL ile 25.000 TL arasında değişmekle birlikte, deneyim ve uzmanlığa göre bu rakam önemli ölçüde artabilir.

Hangi üniversitelerde Ziraat Mühendisliği bölümü bulunur?

Türkiye'de birçok üniversitenin ziraat fakültesi bulunmaktadır. Örnek olarak; Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi gibi köklü fakülteler öne çıkmaktadır. Detaylı liste için YÖK Atlas gibi kaynakları inceleyebilirsiniz.

Ziraat Mühendisliği geleceği olan bir bölüm mü?

Kesinlikle evet. Artan dünya nüfusu, iklim değişikliği ve gıda güvenliği gibi küresel sorunlar, tarım sektörünün ve dolayısıyla Ziraat Mühendisliği'nin önemini her geçen gün artırmaktadır. Sürdürülebilir tarım, teknolojik gelişmeler ve yenilikçi üretim modelleri, bu alanın geleceğini parlak kılmaktadır.